İlden İle Tedarik Zinciri ve COVİD19’un Domino Etkisi
Türkiye’de şehirler, tedarik zincirinde birbirlerine örümcek ağı gibi bağlıdır (Görsel 1). Yani bir şehir üretim yapmak için, diğer şehirlerden ara mal alır ve satar. Hatta veriye dikkatli bakarsanız, Türkiye’de birbirleriyle direkt ticaret ilişkisi olmayan küçük şehirler vardır, ancak birbiriyle dolaylı ticaret ilişkisi olmayan hiçbir şehir bulunmamaktadır. Bu normal zamanlarda verimliliği arttıran bir durumdur. Yani İstanbul’daki bir terzinin ipek kumaşını Bursa Koza Han’dan alması kadar doğal bir şey yoktur (evet, memleketim Bursa). Ancak şu an yaşadığımız gibi beklenmedik ölçek ve nitelikteki ekonomik şoklar, sadece şoka maruz kalan şehri etkilemeyip tedarik zinciri üzerinden diğer şehirleri de etkiler.
Görsel 1. Her nokta bir şehri göstermektedir. Çizgilerin kalınlığı, iki şehir arasındaki ticaret hacmini yansıtmaktadır. Kaynak: Akçiğit ve Akgündüz (2020).
Peki COVİD-19 sebebiyle yaşanan talep daralmaları ekonomimizdeki tedarik zinciri (ağı) üzerinden illerimizi ve genel ekonomiyi nasıl etkiler? Bu soruya cevap aramak için, Yusuf Emre Akgündüz ile çok detaylı bir çalışma yaptık. Çalışmamızın metnine aşağıda yazının sonunda ulaşabilirsiniz. Dikkat etmenizi isterim ki, çalışma metnimiz bir ön hazırlık versiyonudur ve kriz döneminde yeni veriler geldikçe güncellenecektir. Her yeni güncellemeye de yine bu blogdan ulaşabilirsiniz.
COVİD-19 krizi dünyanın her ülkesinde olduğu gibi bizde de hızlı bir şekilde derinleşiyor ve ekonomimizin her alanına farklı boyutlarda etki ediyor. Bu etkileri eş zamanlı takip edebilmek, yerinde ekonomik müdahaleler için çok önemli. Tüketici harcamalarının takibi, bu açıdan çok değerli. 13 Nisan tarihindeki yazımda, Türkiye’deki tüketici talep şoklarından bahsetmiştim (“buradan ulaşabilirsiniz”). Görsel 2, Türkiye’de tüketici harcamalarında 12 Mart-9 Nisan arasında %30’luk bir daralma olduğunu gösteriyor.
Görsel 2. Türkiye’de tüketici harcamaları (Akçiğit ve Akgündüz, 2020).
Ağ etkisi: İllerde meydana gelen talep şoklarının, iller birbiriyle bağlantılı olduğu sürece, o il ile sınırlı kalması tabii ki de mümkün olmayacak. Eğer herhangi bir şehir talep şokundan etkilenirse, artık daha az girdiye ihtiyacı olacağı için, ara mal aldığı şehirlerden talebini düşürecek. Bu durumda, bu şehirlerin de ilişkide bulundukları diğer illerden girdi talepleri düşecek. Böylece ilk talep şoku tedarik ağı boyunca yayılacak ve ağın içindeki tüm şehirleri etkileyecektir.
Daha detaylandırmak gerekirse, COVİD-19 başlayıp sokaktaki vatandaş artık evine kapanınca, yukarıdaki haritada gördüğümüz gibi pazardaki mallara talebini azaltıyor. Biz buna illerdeki “direkt etki” ya da “ilk etki” diyoruz. Herhangi bir şehirdeki bu düşüş, ikinci etkisini o şehre ara mal satan diğer bütün şehirleri etkileyerek gösterecektir. Bu yeni etki sonucunda yaşanan illerdeki ikinci dalga daralma da, o illere ara mal satan şehirlerde üçüncü dalga bir etki yaratacak, ve bu etkileşim dalga dalga uzayıp gidecektir. Aşağıdaki Görsel 3, yaşanan “ilk etki” ve ardından yaşanan “ağ etkileri”ni göstermektedir. Yaşanan daralmanın 3 ay süreceği varsayımı altında, ağ etkisi olmadan toplam satışlardaki direkt düşüş yüzde 3,2 civarındadır. Tedarik ağının etkisi ile birlikte (gri ve kırmızı sütun toplamları) bu oran yüzde 10’a yükselmektedir. Yani ağ etkisi, direkt etkinin tam iki katıdır!
Görsel 3. Yıllık Firma Satışlarının Payı Olarak Toplam Etki (Akçiğit ve Akgündüz, 2020).
Azalış ilden ile çok fark göstermektedir. Örneğin çalışmamıza göre Çorum’da yüzde 3 iken, Muğla’da yüzde 16’nın üzerinde daralma beklenmekteyiz. Unutmayın ki biz bu çalışmada sadece talep şokunun etkisine bakıyoruz, bir de arz şoku etkisi olacaktır.
Son olarak, Görsel 4’te ise, 3 aylık şok için firma satışlarındaki toplam azalma, direkt etki ve ağ etkisi olarak verilmiştir. Bu çalışmamızda yaptığımız gibi sadece talep daralmasının ekonomideki etkileri hesaba katıldığında, tahminlerimize göre en çok daralma yaşanabilecek şehir Muğla; en az daralma ise Çorum’dur.
Görsel 4. Üç Aylık Talep Şoklarının Etkisi (Akçiğit ve Akgündüz, 2020).
Kısacası, çalışmamız gösteriyor ki Türkiye’de iller birbirlerine ticari açıdan çok bağlılar. Bu sıkı tedarik bağı da, il bazında yaşanan talep daralmasının Türkiye genelinde üç katına çıkmasına yol açmaktadır.
Daha önce de belirttiğim gibi, çalışmamız COVİD-19 krizi sonuna kadar güncellenecektir. Çalışmamızın İngilizce ve Türkçe versiyonlarına aşağıdan ulaşabilirsiniz.
Bu yazının anlattığı orijinal makaleye aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.
